Το πνεύμα των Χριστουγέννων μέσα από τη βυζαντινή υμνολογία και τη νεοελληνική ποίηση

Παραμονή της Γέννησης. Συναισθήματα μοναδικά. Η ανθρώπινη ψυχή δεν μπορεί εύκολα να βρει λόγια, για να υμνήσει τον Κύριο. Τα δάκρυά της είναι δάκρυα δοξολογίας από τα βάθη της , για τη συγκατάβαση του Θεού και την αγάπη Του προς τον άνθρωπο.

Δάκρυα εμποδίστε μου το βλέμμα.
Δάκρυα κλείστε μου τα μάτια.
Δάκρυα σκοτίστε μου το κοίταγμα. Ψυχή χτυπημένη,
νικημένη απ' τον ίδιον εαυτό μου,
ψυχή μου αφανισμένη απ' το βάρος,
του ανθρώπινου σώματος δύσκολο βάρος,
δεν έχεις φωνή, ψυχή μου, ν' ακουστεί,
για ν' ακούσεις στης νύχτας το φέγγος
υπερούσια λόγια, ψυχή μου, δεν τοίμασες
συνοδεία αγγέλων στη νύχτα του σκότους δεν τοίμασες,
συνοδεία μέσ' τη νύχτα για σένα δεν τοίμασες.
Σωπαίνεις και δεν ακούς
τη φωνή της έναστρης νύχτας ακόμα,
κινούνται τ΄ άστρα, το φέγγος κινείται
ιώδες και μαύρο, γαλάζιο,
κινούνται τ΄ ακίνητα πάντα ακόμα,
ψυχή μονάχη, δίχως φωνή
παραμένεις, δίχως ακοή περιμένεις ακόμα
δεν έχεις φωνή να φωνάξεις
τον εαυτό σου στους άλλους
ανάμεσα να χαθείς, να βρεθείς
να μην είσαι μονάχη, ψυχή μοναχή.

(Ζωή Καρέλλη, Παραμονή της Γέννησης , 2ο μέρος , από τη συλλογή Πορεία)


Καθώς κυλούν οι μέρες, η ψυχή μας γίνεται τρυφερή και γεμίζει από τη Θεία θαλπωρή. Προσμένουμε να δούμε τη Βηθλεέμ της ψυχής μας και να ατενίσουμε το αστέρι της νύχτας των Χριστουγέννων.

Την άγια νύχτα τη Χριστουγεννιάτικη
—ποιος δεν το ξέρει; —
των Μάγων κάθε χρόνο τα μεσάνυχτα
λάμπει τ' αστέρι.
Κι’ όποιος το βρει μέσ’ στ' άλλα αστέρια ανάμεσα
και δεν το χάσει
σε μια άλλη Βηθλεέμ ακολουθώντας το
μπορεί να φτάσει.

(Γ. Δροσίνης, απόσπασμα από τη Νύχτα χριστουγεννιάτικη)




Την ημέρα των Χριστουγέννων αγγέλλεται στους ανθρώπους η εορτή της αγάπης, της αγάπης του Θεανθρώπου σε εμάς. Γεννιέται ο Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού, ο Λυτρωτής και Σωτήρας του κόσμου.

Χριστὸς γεννᾶται, δοξάσατε· Χριστός ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε· Χριστός ἐπὶ γῆς ὑψώθητε….. (Βυζαντινή υμνολογία)

Ο Θεός και πατέρας αξίωσε το δημιούργημά του (η Αειπάρθενος Μαρία ) να φιλοξενήσει στην άσπιλο γαστέρα Της το Δημιουργό του Σύμπαντος, σημάδι της αγνότητας της κατά σάρκα Μητέρας του Κυρίου:

Ἡ Παρθένος σήμερον τὸν ὑπερούσιον τίκτει, καὶ ἡ γῆ τὸ σπήλαιον, τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει. Ἄγγελοι μετά ποιμένων δοξολογοῦσι, Μάγοι δέ, μετά Άστέρος ὀδοιποροῦσι, δι' ἡμᾶς γὰρ ἐγεννήθη Παιδίον νέον, ὁ πρὸ αίώνων Θεός»

(Κοντάκιον Χριστουγέννων)

Η ταπεινή φάτνη (= στάβλος) επιλέγεται , προκειμένου να καταδειχθεί περιφανώς ότι η ταπείνωση είναι η βασική αρετή που πρέπει να διέπει τον άνθρωπο. Οι τρεις Μάγοι, έρχονται εξ ανατολών για να προσφέρουν τα δώρα τους. Η αναφορά στην ανατολή δείχνει την ελπίδα και την προσμονή, ιδιότητες του ανθρώπου, ο οποίος διακατέχεται από την αγαθή προαίρεση. Τα δώρα που έφεραν οι Μάγοι έχουν κι αυτά το συμβολισμό τους:
• Χρυσός: προκειμένου να τονιστεί η «βασιλική» ιδιότητα του Χριστού.
• Λιβάνι: προκειμένου να φανεί η θεία καταγωγή Του και
• Σμύρνα: προκειμένου να δειχθεί ότι ο Θεάνθρωπος θα ζήσει και θα πεθάνει για έναν υπέρτατο σκοπό.




Κι όμως, κάποια Χριστούγεννα δεν μοιάζουν με όλα τα άλλα. Σκιάζονται από τη λαίλαπα του πολέμου. Θλιβερά Χριστούγεννα, του Β’ παγκοσμίου πολέμου σαλπίσματα . Η ειρήνη φάνταζε απροσδόκητα μακριά. Ο βίαιος διδάσκαλος, ο πόλεμος, έκανε τους ανθρώπους μόνο με το αίμα να ‘’μιλήσουν’’ :

Σημαία ακόμη τα δόκανα στημένα στους δρόμους
τα μαγικά σύρματα τα σταυρωτά και τα σπίρτα καμένα
και πέφτει ἡ οβίδα στη φάτνη του μικρού Χριστού
το αίμα το αίμα το αίμα.

εφιαλτικές γυναίκες με τρυφερά κέρινα χέρια
απεγνωσμένα χαϊδεύουν βόσκουν στην παγωνιά
καταραμένα πρόβατα με το σταυρό στα χέρια και το τουφέκι της πρωτοχρονιάς
το τόπι ο σιδερόδρομος της λησμονιάς το τόπι του θανάτου

(Μίλτος Σαχτούρης, Χριστούγεννα 1948)


Άραγε ο σημερινός άνθρωπος γνωρίζει ποιο είναι το νόημα της Θείας ενσάρκωσης ή ως δέσμιος της ύλης, έχει λησμονήσει να αναζητήσει μέσα του το προαιώνιο ταξίδι της ψυχής, το ‘’ταξίδι των μάγων’’;

Έπρεπε να’ μαστε τρεις.
Αν δεν ήταν τόσο σκοτάδι,
θα καταλάβαινα ίσως, γιατί
έχω μείνει τόσο μονάχος.
Πόσο έχω ξεχάσει.
Πρέπει απ' αρχής πάλι το ταξίδι
ν' αρχίσει.
Πότε ξεκινήσαμε, τότε, οι τρεις;
Ή μήπως, κάποτε, είχαμε ανταμώσει...
Μαζί πορευτήκαμε ένα διάστημα,
όσο μας οδηγούσε άστρο λαμπρό.
Αυτό άλλαξε την οδό ή εγώ
τίποτα πια να δω δεν μπορώ;
Πού βρίσκομαι τώρα, σε τέτοιον καιρό,
σκληρό, ανένδοτο, δύσκολο,
εγώ, ανήσυχος, βιαστικός.
Μήπως κι' η ώρα πλησίασε;
Πού να το ξέρω!
Πού είναι τα δώρα;
είχαμε τότε τοιμάσει δώρα
ήμερα, ήσυχα
δώρα ημών των ταπεινών, χρυσόν
λίβανον και σμύρναν άλλοτε
με θαυμασμό κι' ευλάβεια τού φέρναμε.
Τώρα σ' αυτόν τον καιρό
σίδερο, κεραυνό και φωτιά.
Ήμασταν τρεις,
τώρα κανέναν άλλον δε βλέπω
κι' αισθάνομαι τα χέρια μου
πότε άδεια, πότε βαριά.
Βασιλείς τότε προς τον βασιλέα
του κόσμου, τώρα κανείς
δε βασιλεύει με βεβαιότητα.
Σκοτάδι βαρύ. Ποιος μ' οδηγεί;
Δίχως συντροφιά,
δίχως άστρο κανένα πηγαίνω.
Μόνη προσφορά, η μεγάλη που γνωρίζω,
συμφορά της στέρησής Του.
Τι να προσφέρω σημάδι ευλάβειας
κι' υποταγής; Εμείς, άνθρωποι
της παράφορης τούτης εποχής,
τι μπορούμε, δικό μας, ευτυχείς
να Του δώσουμε; Είναι ανάγκη
να βρούμε την προσφορά.
Τίποτα δεν προσφέρει της ψυχής μας
ο τόσος αγώνας.
Χρυσόν, λίβανον και σμύρναν
άλλοτε, δώρα απλά.
Μας παιδεύει η ασυμπλήρωτη προσφορά.
Τώρα που πορεύομαι στο σκοτάδι,
χωρίς τη χαρά των δώρων, μονάχος,
δεν έχω παρά τον εαυτό μου να δώσω.
Εν συντριβή βαδίζοντα.

(Ζωή Καρέλλη, Το ταξίδι των μάγων, από τη συλλογή Κασσάνδρα και άλλα ποιήματα)


Ο χρόνος λειτουργεί ως ενότητα βιώματος. Ποιος είναι εκείνος που θυμάται να προσφέρει ένα μέρος από την άπειρη αγάπη Του;

Με χρόνους με καιρούς και ήμισυ καιρού,
κάποιος αμαθής, αμαρτωλός χυδαίος,
καμμία γυναίκα του λαού πτωχή
σ᾿ ενθυμείται κι έρχεται να σου φέρ᾿
όχι χρυσόν, αλλά ολίγο λιβάνι,
ένα κερί, κι ολίγο λάδι στην μποτίλια
σ᾿ εσέ που είσαι όλων ὁ δοτήρ.

(Α. Παπαδιαμάντης, Στο Χριστό στο κάστρο)




Ποιος άραγε είναι ο δρόμος, για να φωλιάσει η αγάπη του Κυρίου μέσα μας; Πώς γίνονται τα όνειρα θαύματα; Εγώ, ο απλός σημερινός άνθρωπος τι περιμένω να αλλάξει στη ζωή μου;

Δεν περιμένω την οσμή καμιάς σπανίας βοτάνης,
αλλά το Υπερουράνιο, που Θεέ μου, θα με ράνεις,
και θα φανώ Ποιμενικόν θαύμα, θα φανώ φάσμα,
που φέρνει το Αρχαγγελικό της νύχτας τούτης άσμα.

(Τάκης Παπατσώνης, Χριστουγεννιάτικη αγρυπνία, Κατά την Γέννησιν του Κυρίου, Τα Χριστούγεννα των δακρύων)

Ο σημερινός άνθρωπος φαντάζει μοναδικά κενός να αποκτήσει την απλότητα και αδολότητα των ποιμένων της Βηθλεέμ. Η πολυσύνθετη σκέψη του τον έκανε σιγά-σιγά να χάσει την ταπεινότητα και υπακοή, όπως και την εσωτερική επαγρύπνηση, βαδίζοντας σε ένα μονοπάτι παρασυρμένο από γήινα πάθη. Διέξοδος η προσευχή:

Χριστέ μου, κράτα με μακριά απ' τις κακίες του κόσμου,
στην φάτνη βρέφος, όσο ζω να σε λατρεύω δώσ’ μου.
Κι όσο θα 'ρθεί από Σε σταλτός ο χάρος να με πάρει,
κάμε συ, βρέφος, να σταθώ μπροστά στη θεία Σου χάρη.
Και κάμε λόγια τα έργα μου σαν των αγρών τα κρίνα,
προφητικά, φεγγοβόλα κάμε τα σαν εκείνα, της νύκτας των απλών βοσκών.
Γεννιόσουν και γροικούσαν.
Τους ουρανούς ολάνοικτους που σε δοξολογούσαν.

(Κ. Παλαμάς, Ονειρεμένη προσευχή)

Και το θείο αστέρι φωτίζει την ανθρώπινη ψυχή! Ο άνθρωπος στέκεται άφωνος κι αδύναμος εμπρός στο άφραστον θαύμα! Ανακαλύπτει το δρόμο συνάντησης με τον Σαρκωθέντα Κύριο.

Μέσα μου λάμπουν ξάστεροι ουρανοί, καί το κορμί μου, φάτνη ταπεινή, βλέπω κι αλλάζει, γίνεται ναός. Ώ! μέσα μου γεννιέται ένας Θεός. (Κ. Παλαμάς, Χριστούγεννα)

Ποιο είναι λοιπόν το μήνυμα της Θείας Γέννησης;

Το βασικό, αλλά και εκκλησιαστικό μήνυμα των Χριστουγέννων είναι η αναγέννηση του ανθρώπου, μέσα από το κοσμοσωτήριο έργο του Υιού και Λόγου του Θεού: το χαρμόσυνο νέο της απολύτρωσης του ανθρώπου από τα δεσμά της αμαρτίας και του θανάτου. Η αναγκαιότητα να αποτάξουμε τον Παλαιό Άνθρωπο και να βιώσουμε μία νέα εν Χριστώ και κατά Χριστόν ζωή μακριά από μικρότητες, εγωισμούς, μικροψυχίες και μισαλλοδοξίες.

Ένα άλλο βράδυ τον άκουσα να κλαίει δίπλα.

Χτύπησα την πόρτα και μπήκα.

Μου ‘δειξε πάνω στο κομοδίνο ένα μικρό ξύλινο σταυρό.

«Είδες - μου λέει - γεννήθηκε ἡ ευσπλαχνία».

Έσκυψα τότε το κεφάλι κι έκλαψα κι εγώ.

Γιατί θα περνούσαν αιώνες και αιώνες και δε θα 'χαμε να πούμε

τίποτα ωραιότερο απ’ αυτό.


(Τ. Λειβαδίτης, Η Γέννηση)